‘Otomatik’le BES hedefleri büyüdü

Yasası 2001 yılında kabul edilen bireysel emeklilik sistemi (BES), yasal olarak 27 Ekim 2003’te başladı, fiilen de 2004 yılı başında devreye girdi. Tasarrufları artırmayı, mali piyasaları derinleştirmeyi, emeklilik dönemi için yetersiz kalan zorunlu sosyal güvenlik sistemini desteklemeyi hedefleyen BES, özellikle 2013 yılında devreye giren yüzde 25’lik devlet katkısıyla büyük bir ivme kazandı. En son, geçen hafta TBMM’ye sunulan ve BES’e ‘otomatik katılım’ı düzenleyen kanun tasarısı ise mevcut sisteme çok boyutlu bir açılım ve katkı getirmeyi hedefliyor. Bu nedenle hem mevcut sistemin sonuçlarına hem yeni düzenlemenin getireceklerine yakından bakmakta fayda var.

*BES 12 yılda hangi noktaya ulaştı?

Emeklilik Gözetim Merkezi’nin verilerine göre 2004 yılı başında 16 bin 368 kişi olan BES katılımcısı sayısı, 2013 sonunda 4 milyon 153 bin 55 kişiye ve 22 Temmuz 2016 itibariyle de 6 milyon 401 bin 800 kişiye ulaştı. Bu kişilerin toplam fon tutarı ise 2004’te 6,5 milyar lira, 2013 sonunda 25,1 milyar lira olurken, yine 22 Temmuz itibariyle 48,5 milyar 538 milyon liraya çıktı. 2013 yılında buyana devletin sisteme katkısı ise 6,4 milyar lirayı geçti. Yine aynı tarih itibariyle BES katılımcılarının yüzde 34’ü 35- 44 yaş grubunda bulunuyor. Bunu yüzde 30,5 ile 25-34, yüzde 21,8 ile 45-55 yaş grupları izliyor. 25 yaş altının payı yüzde 6,1, 56 yaş ve üstünün payı ise yüzde 7,5. 2015 sonu itibariyle kişi başına ortalama katkı 202 lira. Bu rakam 25 yaş altı katılımcılarda 143 lira, 56 yaş ve üstünde 300 lira.

Sonlandırma oranı yüzde 37

*Sisteme giriş çıkışta hareketlilik nasıl?

Türkiye’de BES’in başlamasından buyana şirketlerle tüketiciler arasında toplam 11,2 milyon adet sözleşme yapıldı. 2015 sonu itibariyle bu sözleşmelerin yüzde 37,2’si sonlandırıldı. Bu oran yaklaşık 4,2 milyon sözleşme anla mına geliyor. Sonlanan bu sözleşmelerin nedenlerine bakınca yüzde 83,7’sinin ‘sistemden çıkış’ olduğu görülüyor. Bunu yüzde 8,1 ile ‘başka şirkete geçiş’, yüzde 3,82 ile ‘hesap birleştirme’ izliyor. ‘Emeklilik’ nedeniyle sistemden çıkış ise yüzde 0,63 düzeyinde. Çıkanların yüzde 70’inin nedeni nakit sıkıntısı ve ödeme güçlüğü. Bu açıdan bir başka dikkat çekici veri sözleşmesini sonlandıran kişilerin yaş gruplarıyla ilgili. Sonlanan sözleşmelerin yüzde 39,2’si 25-34, yüzde 31,9’u 35-44 yaş grubuna ait kişilerden oluşuyor. Öte yandan sistemden çıkış yapanların geri dönüş oranı ise oldukça düşük. 2015 sonu itibariyle ortalama oran yüzde 6,5’te kalıyor.

*BES’in ‘emeklilik’ aşaması nasıl olacak?

Katılımcılar, BES’e giriş tarihinden itibaren en az 10 yıl sistemde bulunmak koşulu ile 56 yaşını tamamladıktan sonra emekliliğe hak kazanabiliyor. Halen bu durumda olan 37 bin 500 kişi var. Bu durumdaki kişiler isterse bir sonraki aşama olan ‘gelir sigortası’na geçebilecek. Hazine, bu amaca uygun uzun vadeli devlet tahvillerini hazırladı. Şirketler de ‘emekli maaşı’ planları hazırlıyorlar. Bunların bu yıl netleşmesini bekleniyor.

*Otomatik BES’le kaç kişi sisteme katılabilir?

Otomatik katılımla ilgili yasa tasarısı, 45 yaş altı SGK Kanunu 4A ve 4C ile çalışan herkesin BES’e alınması hedefleniyor. Bugün Türkiye’deki yaklaşık 18 milyon çalışanın 13 milyonu 45 yaş altı kişi. Başbakan Yardımcısı Nurettin Canikli, yeni düzenlemeyle yaklaşık 6,7 milyon çalışanın otomatik BES kapsamına alınmasını beklediklerini söyledi. Bu kapsamda Türkiye Sigorta Birliği ise ilk etapta 250 kişiden fazla çalışanı olan işyerlerinin sistemi dahil edilmesini öneriyor. TÜİK verilerine göre minimum 50 çalışanı olan yaklaşık 24 bin ve minimum 250 çalışanı olan yaklaşık 5 bin işletme var.

*Otomatik katılımla tasarruf beklentisi ne kadar?

Ekonomi yönetimi yeni düzenlemeyle 10 yılda 90 milyar lira ek tasarruf bekliyor. TSB Genel Sekreteri Mehmet Akif Eroğlu da, Türkiye’nin BES’teki hedefinin orta vadede 700 milyar lira olması gerektiğini düşünüyor. Eroğlu’na göre Türkiye bu alanda milli gelirin yüzde 30’unu hedefl emeli. Ekonomi yönetiminin önceki açıklamalarında 2023 yılı hedefi 12 milyon katılımcı ve 400 milyar liralık fondu.

En az kesinti 50 lira

*Yeni sistem nasıl kurulacak?

Şartları otomatik katılıma uygun olan çalışanlar, işverenin, kanun hükümlerine göre düzenlediği bir emeklilik sözleşmesiyle emeklilik planına dahil edilecek. Çalışanın katkı payı, prime esas kazancının yüzde 3’üne karşılık gelen tutar olacak. Bu oranı iki katına kadar artırmaya, yüzde 1’e kadar azaltmaya Bakanlar Kurulu yetkili. Yüzde 3’lük kesinti asgari ücrete göre 50 lira düzeyinde olacak. Ayrıca çalışan, daha yüksek bir tutarda kesinti yapılmasını işverenden talep edebilecek. Cayma hakkı ise 2 ay içinde kullanılabilecek.

Çalışan adına BES hesabına ödenen katkı payları üzerinden yine devlet katkısı sağlanacak. Bu halen yüzde 25. Ancak bu katkı bu kez peşin yatırılmayacak.

Cayma hakkını kullanmayanlara, sisteme girişte bir defaya mahsus 1000 lira ilave devlet katkısı sağlanacak. Bu katkının da, devlet katkısına hak kazanma süresine göre ödenmesi bekleniyor. Sistemdeki birikimlerini yasal süreler sonunda almayıp, yıllık gelir sigortası sözleşmesiyle (aylık emekli maaş gibi) almayı tercih eden çalışana, birikiminin yüzde 5’i karşılığı ek devlet katkısı ödemesi yapılacak. Düzenleme, 1 Ocak 2017 tarihinde yürürlüğe girecek.

*Otomatik katılım sonrası mevcut BES sözleşmeleri ne olacak?

Bugün 45 yaş altı birçok kişi gönüllü BES’e katılmış durumda. Yeni düzenlemenin yasalaşması sonrası en merak edilen konulardan biri 45 yaş altı bu kişilerin durumu.

Sektör uzmanları, mevcut BES’te sözleşmesi olanlara, otomatik BES’te de adlarına hesap açılması durumunda 2 ay içinde bundan caymalarını öneriyor. Sistemde var olanların kendi planlarıyla devam etmesinin daha uygun olduğunu belirtiliyor. Ancak bu kişiler, özellikle devletin 1000 liralık özel katkısını almak için iki BES hesabında da kalabilir.

İşçi örgütleri 'Zorunlu'ya tepkili

BES’e otomatik katılım, işçi ve memur örgütlerden eleştiri alıyor. Örneğin Türk-İş Başkanı Ergün Atalay, böyle bir uygulama için zamanın uygun olmadığını açıkladı. Atalay, “Ülke yanıyor. Bunun zamanı değil. Kesinti miktarını 50 liraya indirseler de, iki ay sonra çıkma hakkı tanısalar da bu düzenlemeyi kabul etmiyoruz” dedi. DİSK Genel Başkanı Kani Beko ise şu yorumu yaptı: “İşçi sınıfının ihtiyacı zorunlu BES değil, herkese parasız ve nitelikli sağlık ve sosyal güvenlik hakkıdır. Borç içerisinde yaşamlarını sürdürebilen işçilerin tasarruf yapması için zorla ceplerine el uzatmak çözüm değildir.” Beko ayrıca, şimdiye kadar kurulan bütün fonların amacı dışında kullanıldığını iddia etti. Türkiye Kamu-Sen Genel Başkanı İsmail Koncuk da, Memur Yardımlaşma Kurumu’nu hatırlatarak “İsteyen memur gider bu sisteme dahil olabilir kendi isteği ile ama bu ‘zorunlu’ ifadesinden devlet memurları çok çekti” dedi.

BES fonları tartışılıyor

Sistemin en çok eleştirilen konularından biri katılımcıların paralarının değerlendirildiği BES fonlarının ‘düşük’ getiri oranları. Zaman zaman ekonomi yönetimi de en üst düzeyde bu konuyu gündeme getiriyor ve eleştiriyor. Sektör mensupları ise konuya uzun vadeli bakılmasını isterken, sorunları aşmak için öneriler de yapıyor. Bu fonların getirileri açısından ilginç bir araştırmayı geçtiğimiz günlerde Ludens Finans Hizmetleri yayınladı. TKYD’nin dergisinde yer alan araştırmaya göre 2016 yılı Nisan ayı itibariyle emeklilik fonları son iki yılda TÜFE’nin 4 puan üzerinde getiri sağladı. Son 5 yılda bu getiri hemen hemen TÜFE ile aynı olurken, son 12 yılda ise getiri TÜFE’nin yaklaşık iki kat üstünde gerçekleşti. Bu yıl ilk 4 ayında ise TÜFE yüzde 2,6 artarken, BES fonlarının getirisi yüzde 7,1 oldu. Öte yandan fonlar ilgili işleyişi kolaylaştırmak için çalışmalar da sürüyor. Buna göre tüketicinin yaşı ve risk analizine göre 3 ya da 4 farklı fon paketinin olması düşünülüyor. Ayrıca ‘ben fonları takip ediyorum’ diyenler için esnek paketler de devam edecek. Bu kapsamda önce katılımcıların risk analizlerinin yapılacak. Kişiler risk profili ve yaşlarına göre bu fon paketlerine yönlendirilecek. Katılımcıların yaş ilerledikçe daha az riskli fonlara geçmeleri de otomatik olarak sağlanacak.

Kaynak:Dünya